Het peillood in de waarneming
Beelden van Anet van de Elzen
De beeldende kunst die zij maakt, staat niet voor Anet van de Elzen. ‘Ze zullen geen glimp van de identiteit van de kunstenaar laten zien’, zegt een van de auteurs in dit boek, Brian Catling. Het werk staat voor de kijker. Er zit niets tussen, zelfs Anet van de Elzen niet. Zij geeft zich meer dan bloot. Ze lost op in haar werk. Het is voor haar vanzelfsprekend om te doen. Alles wat Anet van de Elzen in het dagelijkse leven niet is, is ze in haar werk wel. ’Wat het niet is, is alledaags’, schrijft ze in deze publicatie. Dat kan worden herkend in hoe je als kijker dat werk ervaart. Die ervaring is ondeelbaar met anderen, hooguit bespreekbaar, maar niet navoelbaar. Wat je ook ziet, het betekent iets anders dan wat een ander er in ziet. Je moet bij jezelf de betekenis van dit werk nagaan en niet bij de kunstenaar. Wat zij erover zegt, gaat over de totstandkoming van de verschijningsvorm van het beeld, de gedaante die het aanneemt, maar niet over de uitwerking ervan die je alleen als kijker kunt ondergaan. Toch is Van de Elzen uitgesproken in wat ze schrijft. Ze is volstrekt openhartig over haar kunstenaarschap, hoe die gewaarwording haar overkwam en hoe ze die ontwikkelt.
Het werk van Anet van de Elzen is altijd volledig overgeleverd aan de situatie. Het bevindt zich in een dimensie die soms heel concreet is – een massa in een afgebakende ruimte -, maar die ook zeer ijl en vluchtig kan zijn – gezang uit een levende bron. En soms is het een combinatie van die twee. Alles wat ijl en ongrijpbaar lijkt, neemt een concrete vorm aan of het massieve gewicht van ons menselijk geweten trilt vibrerend in de lucht. Denys Blacker schrijft in dit boek met name over die onzichtbare kracht van het geluid in het werk van Anet van de Elzen. Blacker toont aan dat een goede manier om het werk van Van de Elzen te ondergaan, bestaat uit het laten afdalen van een peillood in je eigen waarneming.
Een beeld van Anet van de Elzen, of het nu een statisch bronzen object is, een foto, tekening of een performance, bezie je met reserve. Het beeld houdt veel meer in dan je voor mogelijk houdt en daarvan ben je je meteen bewust. Het komt er op aan of je die mogelijkheden van het beeld ook wilt benutten, of dat je die liever uit de weg gaat. Dat laatste kan wel, maar daarvoor moet je het werk ontlopen en daarvoor is het te aanwezig. Je kunt er eigenlijk niet afstandelijk naar kijken. Je loopt er tegenop. Je weet niet of je dit wel wil herkennen, maar de confrontatie ermee is meedogenloos. Natuurlijk herken je het, maar je hebt nooit willen weten dat het ook zichtbaar kon zijn. Anet van de Elzen maakt zichtbaar wat we liever voor ons houden, waar we zelfs liever niet aan denken, maar dat ons onderbewuste op een bepaalde manier altijd wakker houdt. Van de Elzen brengt het aan de oppervlakte, of we het nu willen zien of niet. We lopen er net zo vaak ongemakkelijk omheen als er gefascineerd op toe om weer terug te deinzen voor wat zich zo voor ons leek in te nemen.
Het werk van Anet van de Elzen is met enorm vakmanschap gemaakt. Ze beheerst de materie als geen ander. Hiermee wordt niet het brons, het fotografisch medium of de vaardigheid van de performer bedoelt, die ze ook vakkundig inzet, maar de belangrijkste materie die Van de Elzen inhoudelijk heeft: wat zich in haar gedachten afspeelt en datgene waarmee die gedachten worden gevoed: enerzijds ervaringen en kennis en anderzijds gevoelens en onwillekeurige, onbewuste en onberedeneerde reacties op de omgeving. Het werk van Anet van de Elzen bestaat uit de inwendige handelingen die ze moet verrichten om zich in de wereld te manifesteren. Die handelingen isoleert en verstilt ze. Het is werk waarmee je ook als toeschouwer intuïtief omgaat, even vaak vanuit ongemak als vanuit volledige fascinatie, zoals je je ogen niet af kunt houden van een niet eerder gezien fenomeen dat je zowel angst inboezemt als vreugde schenkt.
Het ongewone is bij Anet van de Elzen heel gewoon. Ze toont beelden die we ervaren als intens en emotioneel. Haar werk gaat over de grote gevoelens: het leven en de dood en alles daar tussenin dat ons passioneert: liefde, woede, vreugde, geweld, ontroering en cerebraliteit. Je kunt er lang vruchteloos over nadenken als die beelden je niet beroeren. Dat is de veiligste weg. Je kunt je ook afvragen hoe je je hiervoor ontvankelijk kunt maken, zodat deze beelden iets aanboren in jezelf. Zoals Brian Catling in zijn essay in dit boek over haar schrijft: haar beelden materialiseren ‘de eenzaamheid waarvan we zijn gemaakt.’
Je kunt om Anet van de Elzen en haar beelden heenlopen, zonder je eraan over te geven om de voor jou gepaste afstand te bewaren, tot aan de totale afwijzing ervan toe. Maar wat je niet kunt, is ontkennen dat de beelden van Anet van de Elzen zich volkomen overgeven aan jou.
In 2003 was deze kwaliteit van haar werk aanleiding voor de jury van het Chappin-Van den Udenhout Cultuurfonds in ’s-Hertogenbosch haar de tweejaarlijkse prijs van dit fonds toe te kennen.
Alex de Vries
Voorzitter jury Chappin-Van den Udenhout Cultuurfonds Prijs 2003
22 december 2003